سنجش تطبیقی وقف طیّ دوره‌های قاجاریه و پهلوی دکتر پروانه شاه‌حسینی

 موضوع وقف و شکل‌گیری فضاهای وقفی سابقه­ی دیرینه‌ای در شهر تهران دارد و  با وقف قنات مهرگرد به‌وسیله­ی بانویی زرتشتی آغاز و پس از اسلام با اشکال متنوعی شامل اماکن مذهبی، مسکونی، تجاری،  فرهنگی- آموزشی، بهداشتی- درمانی، تجهیزات زیربنایی، مستغلات و اموال منقول در قالب وقف­های سنتی تا بنیادهای عظیم خیریه وقفی تداوم یافته است. چگونگی و نوع تجلی فضایی موقوفات در سطح شهر تهران در هـر دوره‌ای را شـرایط اجتماعی- اقتصادی و کالبدی حاکم بر جامعه تعیین می‌کند. از این‌روست که وقف و موقوفات در هر دوره‌ای در عین داشتن تشابهات، ویژگی­های منحصر به‌فردی نیز دارند. در مقاله­ی حاضر  بر شناخت این تشابهات و   ویژگی­ها و تغییر و تحول و علل آنها طیّ دو دوره قاجاریه و پهلوی بر اساس آمارها و اطلاعات در دسترس، سعی  شده است. از این‌رو اهداف وقف، نوع موقوفات و چگونگی توزیع فضایی آنها در سطح شهر تهران در این دو دوره بررسی و با هم سنجش شده‌اند. نتیجه­ی حاصل آنکه در دو دوره­ی قاجاریه و پهلوی هدف عمده­ی عمل به وقف، توسعه و نشر دین اسلام با گرایش غالب به مذهب شیعه بوده است. هرچند در کالبد شکافی آن، اهداف دیگری نیز وجود دارد. همچنین موقوفات عمدتاً از نوع درآمدزا به‌ویژه مغازه بوده است. وقف هم در اهداف و هم در  نوع موقوفات روند تکاملی داشته و علاوه بر شکل سنتی به‌شکل بنیادهای خیریه وقوع یافته است.